हेमाकुटा टेकडी आणि मंदिरे | Hemakuta Hill and Temples –
हेमकुटा हिल हा हंपीमधील सूर्योदय आणि सूर्यास्त पाहण्यासाठी सर्वोत्तम जागा आहे; हेमाकुट टेकडीचे वर्णन दगडांचे कॅनव्हास म्हणून करता येईल. हेमाकुटा टेकडी हंपी गावाच्या दक्षिणेला आहे आणि टेकडीवर मोठ्या प्रमाणात मंदिरे आहेत. हेमाकुटा टेकडीवरील मंदिरे हंपीमधील सर्वात जुन्या मंदिरांपैकी एक आहेत. हेमाकुटा टेकडी तसेच डोंगरमाथ्यावर वसलेली मंदिरे ही हंपी मार्गावरील पर्यटकांसाठी लोकप्रिय ठिकाणे आहेत.यातील बरीच मंदिरे ९ व्या ते १४ व्या शतकातील आहेत आणि म्हणूनच ती विजयनगर साम्राज्याची स्थापना होण्यापूर्वीच्या काळातील आहेत.
हेमाकुट समूहातील बहुतांश मंदिरे भगवान शिवला समर्पित आहेत. दोन मंदिरांमध्ये त्यांच्या उत्पत्तीची नोंद करणारे शिलालेख आहेत. पूर्वेकडील त्रिकुट शिवमंदिरांमध्ये मुम्मदी सिंगेय नायकाचा मुलगा विरा कंपिलादेव याने शिवालय बांधले आणि त्यात तीन लिंगांची स्थापना केली असा शिलालेख आहे. 1398 च्या प्रसन्न अंजनेय मंदिराजवळील खडकावरील दोन शिलालेखांमध्ये विरुपाक्ष पंडित आणि त्याच्या भावाने विरूपाक्षाचे मंदिर बांधून टाके खोदल्याचा उल्लेख आहे. खडकाच्या तळावरील दुसर्‍या शिलालेखात 1397 मध्ये हरिहर II ची राणी बुक्कावे यांनी जडेया शंकरदेवाच्या मंदिरात दीपस्तंभ उभारल्याची नोंद आहे.
हेमाकुट समूहातील बहुतांश मंदिरे भगवान शिवला समर्पित आहेत. स्थानिक लोककथांच्या मते यामागे एक पौराणिक कथा आहे. पुराणात, पंपा किंवा पार्वती नामक स्थानिक मुलीशी विवाह करण्यापूर्वी भगवान शिवाने हेमाकुट टेकडीवर तपस्या केली होती. मुलीच्या निष्ठेने भगवान शिव प्रसन्न झाले आणि तिच्याशी लग्न करण्यास संमती दिली. या लग्नाच्या शुभमुहूर्तावर नवविवाहितांवर एवढा सोन्याचा वर्षाव केला की संपूर्ण शिखर सोन्याने मढवले आणि चमकले आणि त्यामुळे त्याचे नाव पडले. सोन्याला संस्कृतमध्ये हेमा म्हणून ओळखलं गेल्यानं या टेकडीला हेमाकुट म्हणून ओळखलं गेलं.
आणखी एक दंतकथा आहे की हेमाकुटा टेकडी ही अशी जागा होती जिथे भगवान शिवने कामला जाळले होते. शिवाच्या तपस्येपासून विचलित करून कामांनी पंपाला शिव विवाह करण्यास मदत केली होती. कामांच्या या कृतीने शिव संतापला आणि त्याने तिसऱ्या डोळ्यामधील अग्नि सोडून कामांचा वध केला. मात्र, कामाची पत्नी राठीने पतीच्या जीवासाठी शिवकडे विनवणी केल्यानंतर शिव तयार झाले. शिवने कामाला पुन्हा जिवंत केले पण केवळ चारित्र्यातच शारीरिक रूप म्हणून नाही.
हेमाकुटा टेकडीवरील मंदिरांचे स्थापत्य हे हम्पीतील इतर अनेक मंदिरांमध्ये आढळणार्‍या विजयनगरच्या वास्तुकलेपेक्षा अगदी वेगळे आहे. हेमकुट मंदिर समूहाची स्वतःची एक वेगळी शैली आहे. ही मंदिरे त्यांच्या स्थापत्यकलेमुळे अनेकदा जैन मंदिरे मानली जातात. हेमाकुटाच्या मंदिरांचा समूह ग्रॅनाइटपासून बनवलेल्या छताप्रमाणे पिरॅमिडसह तिहेरी कक्ष असलेली संक्षिप्त रचना आहे. टेकडीच्या उत्तरेकडील काही मंदिरे त्रिकुटाचाल वास्तुशैलीमध्ये बांधलेली आहेत. या स्थापत्यशैलीमध्ये, तीन मंदिरे एकमेकांना लंबवत ठेवली जातात आणि एका सामान्य मध्यवर्ती सभागृहासमोर असतात.
हेमाकुटा टेकडीवर 35 हून अधिक मंदिरे आहेत. सर्वात मोठी आणि अतिशय सुशोभित केलेली मंदिरे टेकडीच्या उत्तरेला आणि विरुपाक्ष मंदिराच्या आवारात वसलेली आहेत. टेकडीच्या दक्षिणेकडील मार्गावर प्राचीन किंवा मूळ विरुपाक्ष मंदिर आहे , ज्याला मूल विरुपाक्ष मंदिर असेही म्हणतात.
विजयनगरच्या शासकांनी बांधलेल्या मंदिरासारखे भव्य नसले तरी, मूल विरुपाक्ष मंदिर हे वास्तुकलेची एक शैली दर्शवते जी विजयनगर शैली अस्तित्वात येण्यापूर्वी लोकप्रिय होती. मंदिराच्या प्रांगणात एक लहान तलाव आहे. हे काही प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे जे अजूनही सक्रिय पूजेच्या अधीन आहेत. पुढे दक्षिणेला कृष्ण मंदिर, शशिवेकालू गणेश , लक्ष्मी-नरसिंहाचे मंदिर आणि बडाविलिंग मंदिराचे हवाई दृश्य पाहता येते . या भागात इतर अनेक मंदिरे आहेत जी विजयनगरपूर्व स्थापत्य शैलीत बांधलेली आहेत. प्राचीन मंदिरांचे सौंदर्य आणि तेथील सापेक्ष शांतता पर्यटकांसाठी डोंगरमाथ्यावर काही शांततापूर्ण क्षण घालवण्यासाठी एक लोकप्रिय ठिकाण बनवते.
हेमकुटाच्या मंदिरांच्या समूहाची सध्याची स्थिती –
हेमकुटाच्या मंदिरांपैकी काही संपूर्ण भग्नावस्थेत आहेत तर काही तुलनेने चांगल्या स्थितीत आहेत. काही मंदिरे अर्धवट जमिनीवर खचली आहेत. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण या मंदिरांचा जीर्णोद्धार करून त्यांचे हरवलेले वैभव परत मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न करत आहे. मुघलांच्या आक्रमणादरम्यान विध्वंसातून सुटलेली काही मंदिरे हवामानाच्या झीज आणि झीजमुळे खराब झाली आहेत.तथापि, मंदिरांचा हेमकुट समूह हा हम्पीमधील प्रमुख आकर्षणांपैकी एक आहे.
हेमकुटाच्या मंदिरात कसे जायचे
हेमाकुटा टेकडी फार उंच टेकडी नाही आणि तिथून जास्त चढाई होत नाही. हंपीच्या सर्व भागांतून टेकडीवर सहज जाता येते.