मुरुड जंजिरा किल्ला – इतिहास, वैशिष्ट्ये, आणि प्रवासासाठी टिप्स

रायगड जिल्ह्यातील मुरुड जंजिरा किल्ला थोडक्यात माहिती

रायगड जिल्ह्यातील मुरुड जंजिरा किल्ला हा एक अभेद्य किल्ला आहे. याचे खरे नाव जजीरे मेहरुब असे असून, जंजीरा म्हणजे पाण्यानी वेढलेले बेट व मेहरुब म्हणजे चंद्रकोर. चारी बाजूंनी अरबी समुद्रने घेरलेला आहे. रायगड जिल्ह्याच्या पश्चिमेला अरबी समुद्र आहे. या समुद्राला लागूनच मुरुड तालुक्यातील मुरुड नावाचे गाव आहे. मुरुडच्यापुढे दंडा आणि राजपुरी ही गावे समुद्रकिनारी आहेत. मुरुडपासून राजपुरी चार पाच किलोमीटर अंतरावर आहे.

हे गाव खाडीच्या किनाऱ्यावर आहे. या राजपुरी गावाच्या पश्चिमेला समुद्रात एका बेटावर मुरुड-जंजिरा आहे. राजपुरीहून या किल्ल्यावर जाण्यासाठी शिडाच्या होड्यांची सोय आहे.

जंजिराचा अर्थ समुद्राने वेढलेला किल्ला. भक्कम बांधकाम आणि आजूबाजूला समुद्र, याशिवाय मुरुड-जंजिराच्या तटावर ५७२ तोफा आहेत. त्यामुळेच हा जंजिरा अभेद्य होता. या तोफांमध्ये विशेष मोठी आणि लांब पल्ल्याची कलाल बांगडी ही तोफ होती. शिवाजी महाराजांच्या काळात महाराष्ट्राच्या स्वराज्यासाठी हा जंजिरा शेवटपर्यंत अजेय राहिला.

जंजिरा हा शब्द अरबी भाषेतून आपल्याकडे रुढ झालेला आहे. अरबी भाषेतील जझीरा या शब्दावरून तो आलेला आहे. जझीरा म्हणजे बेट. या बेटावर पूर्वी एक मेढेकोट होता. त्यावेळी राजपुरीला मुख्यतः कोळी लोकांची वस्ती होती. या कोळ्यांना लुटारू आणि चाचे लोकांचा नेहेमीच उपद्रव होत असे. तेव्हा या चाच्यांना प्रतिबंध करण्यासाठी या बेटावर मेढेकोट उभारण्यात आला.

मेढेकोट म्हणजे लाकडाचे मोठाले ओंडके एका शेजारी एक रोवून तयार केलेली तटबंदी. या तटबंदीमध्ये कोळी लोक सुरक्षितपणे रहात असत. त्यावेळी त्यांचा प्रमुख होता राम पाटील. हा मेढेकोट बांधण्यासाठी त्यावेळी निजामी ठाणेदाराची परवानगी घ्यावी लागली होती.

मेढेकोटाची सुरक्षितता लाभताच राम पाटील त्या ठाणेदाराला जुमानेसा झाला. त्यामुळे ठाणेदाराने त्याचा बंदोबस्त करण्यासाठी पिरमखानाची नेमणूक केली. राम पाटील आपल्याला मेढेकोटाच्या जवळही फिरकू देणार नाही, याची कल्पना पिरमरखानाला होती. तो अतिशय चतुर होता. त्याने आपण दारूचे व्यापारी आहोत, असे भासवून आपली गलबते खाडीत नांगरली. राम पाटीलाशी स्नेह राहावा म्हणून दारूची काही पिंपे त्याने भेट म्हणून पाठवली.

त्यामुळे राम पाटील खूष झाला. पिरमखानाने मेढेकोट पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली. पिरमखान मेढेकोटात गेला. रात्री पिरमखानाने बाकीच्या गलबतांमधून असलेले सैन्य तेथे उतरवून सर्वांची कत्तल करून मेढेकोट ताब्यात घेतला.

पुढे पिरमखानाच्या जागी बुऱ्हाणखानाची नेमणूक झाली. त्याने तेथे भक्कम किल्ला बांधण्याची परवानगी निजामाकडून मिळवली. सध्याचे जे बांधकाम आहे ते या बुऱ्हाणखानाने बांधलेले आहे. पुढे इ.स.१६१७ मध्ये सिद्दी अंबर याने बादशहाकडून स्वतंत्र सनद मिळवून जहागिरी प्राप्त केली.

जंजिरा संस्थानचा हा मूळ पुरुष समजला जातो. जंजिऱ्याचे सिद्दी हे मूळचे अबिसीनियामधील असून, हे दर्यावर्दी शूर, काटक व दणकट होते. त्यांनी प्राणपणाने जंजिरा लढवला. अनेकांनी जंजिरा जिंकण्याचा प्रयत्‍न केला. पण तो यशस्वी होऊ शकला नाही.

इ.स.१६१७ ते इ.स 1734 अशी 117 वर्षे जंजिरा अंजिक्य राहिला. जंजिऱ्याचे प्रवेशद्वार पूर्भमुख आहे. होडीने किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचल्यावर, या प्रवेशद्वाराच्या आत एक उपदार आहे. प्रवेशद्वाराजवळ एक शिल्प आहे. बुऱ्हाणखानाची दर्पोक्तीच या चित्रातून दिसून येते.

एका वाघाने चारही पायात चार हत्ती पकडले आहेत व शेपटीत एक हत्ती गुंडाळला आहे, असे ते चित्र आहे. बुऱ्हाणखान इतर सत्ताधीशांना सुचवतो आहे की, “तुम्ही हत्ती असाल, मी पण शेर आहे. या किल्ल्याकडे वाकड्या नजरेने पाहण्याचे धाडस करू नका.”

या किल्ल्यातील सिद्दी सरदारांनी हा किल्ला सदैव अजिंक्य राखला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी तर हा किल्ला हस्तगत करण्यासाठी या किल्ल्यानजीक पाच सहा किलोमीटर अंतरावर पद्मदुर्ग नावाचा मजबूत किल्ला उभारला होता.

जंजिऱ्याची तटबंदी बुलंद आहे. त्याला सागराकडे ही एक दरवाजा आहे. असे १९ बुलंद बुरूज आहेत. दोन बुरुजांमधील अंतर ९० फुटांपेक्षा जास्त आहे. तटबंदीवर जाण्यासाठी जागोजाग पायऱ्या ठेवलेल्या आहेत. तटबंदीमध्ये कमानी आहेत. त्या कमानीमध्ये तोंड करून तोफा ठेवलेल्या आहेत.

जंजिऱ्यावर ५९२ तोफा असल्याचा उल्लेख आहे. यातील कलालबांगडी, लांडाकासम व चावरी या तोफा आजही पाहायला मिळतात. किल्ल्याच्या मध्यभागी सुरूलखानाचा भव्य वाडा आज पडक्या अवस्थेत आहे. पाण्याचे दोन मोठे तलाव आहेत. किल्ल्यामध्ये पूर्वी तीन मोहल्ले होते. यातील दोन मोहल्ले मुसलमानांचे व एक इतरांचा असे होते.

पूर्वी किल्ल्यामध्ये मोठी वस्ती होती. राजाश्रय संपल्यानंतर ती सर्व वस्ती तेथून उठून गेली. जंजिऱ्याच्या तटबंदीवरून विस्तृत प्रदेश दिसतो. यात समुद्रात बांधलेला कासा उर्फ पद्मदुर्ग व किनाऱ्यावरील सामराजगड हेही येथून दिसतात. ३३० वर्षे अभेद्य आणि अंजिक्य राहिलेल्या जंजिरे मेहरुब पाहताना इतिहासातील अनेक पर्वांचा आलेख आपल्या नजरेसमोरून तरळून जातो. थोडा इतिहासाचा अभ्यास करून जंजिऱ्याला भेट दिल्यास ती निश्चितच संस्मरणीय ठरेल.

मुरुड-जंजिरा किल्ल्याची वैशिष्ट्ये

• किल्ला १९ बुरुजांनी सजलेला आहे.
• ५७२ पेक्षा जास्त तोफा होत्या, त्यातील कलाल बांगडी, लांडाकासम व चावरी या काही आजही शिल्लक आहेत.
• किल्ल्याचे प्रवेशद्वार पूर्वमुखी असून, शिल्पकलेचा सुंदर नमुना तेथे दिसतो. एक वाघ चार हत्ती पकडून दाखवतो, ज्यातून बुऱ्हाणखानाची दर्पोक्ति दिसते: “मी शेर आहे, सावध राहा“.
• किल्ल्यात पाण्याचे दोन तलाव, सुरूलखानाचा वाडा, आणि तीन मोहल्ले होते यापैकी दोन मुस्लीम आणि एक इतर समुदायांचा.

मुरुड-जंजिरा किल्ल्याची रहदारी, वेळा व तिकिट (How to Reach & Timings)

किल्ल्यावर कसा जावे?

• मुरुड-जंजिरा किल्ला किनाऱ्यापासून थोड्याच अंतरावर असल्याने राजपुरी जेट्टी येथून बोटीने जावे लागते.
• राजपुरी हे मुरुड गावापासून अंदाजे ४-५ किमी अंतरावर आहे.
• बोटी दर 30-40 मिनिटांनी सुटतात आणि 40-50 मिनिटे पर्यटकांना किल्ल्यावर फिरण्यासाठी वेळ दिला जातो.

वेळा (Timings):

• पहिली बोट सकाळी 8:30 – 9 च्या सुमारास सुटते.
• शेवटची बोट साधारणतः संध्याकाळी 4:30 च्या आत असते (हंगामानुसार बदल होऊ शकतो).

तिकिट दर (Approximate):

• प्रौढांसाठी – ₹50 ते ₹100 पर्यंत
• मुलांसाठी – ₹30 पासून
• गाईड फी – वेगळी असू शकते

मुरुड-जंजिरा किल्ल्याच्या जवळील पर्यटन स्थळे (Nearby Tourist Attractions)

मुरुड परिसरात फिरण्यासाठी अनेक सुंदर ठिकाणे आहेत. जंजिरा किल्ला बघून तुम्ही खालील ठिकाणांनाही भेट देऊ शकता:

1. मुरुड समुद्रकिनारा (Murud Beach) – सुंदर आणि स्वच्छ बीच, सूर्यास्तासाठी प्रसिद्ध.
2. कासा किल्ला (Padmadurg Fort) – शिवाजी महाराजांनी उभारलेला जलदुर्ग, परवानगी घेऊन पाहता येतो.
3. काशिद बीच (Kashid Beach) – शांत आणि निसर्गरम्य, बीच वॉटर स्पोर्ट्ससाठी प्रसिद्ध.
4. अलीबाग – मुरुडपासून 50-60 किमीवर, अलीबाग किल्ला, कोळबा किल्ला, आणि बीचेससाठी प्रसिद्ध.
5. नगरगाव, नागाव बीच – कुटुंबासह वेळ घालवण्यासाठी योग्य.

प्रवासासाठी टिप्स (Travel Tips for Murud Janjira Fort)

1. सकाळी लवकर पोहोचण्याचा प्रयत्न करा, जेणेकरून गर्दी टाळता येईल.
2. पाणी, टोपी, सनस्क्रीन, आणि स्नॅक्स सोबत ठेवावेत.
3. बोटीत चढताना आणि उतरताना सावधगिरी बाळगा, विशेषतः ज्येष्ठ नागरिकांसाठी.
4. किल्ल्यावर चढउतार करताना सदोष फुटवेअर टाळा, चांगले ग्रिप असलेले शूज वापरा.
5. स्थानिक गाईड घेतल्यास इतिहास समजायला अधिक मदत होते.
6. पावसाळ्यात बोट सेवा बंद असू शकते, प्रवास आधी तपासावा.

FAQs:

Q1. मुरुड-जंजिरा किल्ला कसा गाठायचा?

उत्तर: मुरुड गावापासून ४-५ किमीवर असलेल्या राजपुरी जेट्टी येथून बोटीने मुरुड-जंजिरा किल्ल्यावर जाता येते.

Q2. मुरुड-जंजिरा किल्ला का प्रसिद्ध आहे?

उत्तर: समुद्राच्या मध्यभागी असलेला हा किल्ला कधीही जिंकता न आलेला अजेय किल्ला म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे असलेल्या भव्य तोफा, मजबूत तटबंदी, आणि अतूट इतिहासामुळे तो आकर्षणाचे केंद्र आहे.

Q3. मुरुड-जंजिरा किल्ल्याच्या जवळ कोणती ठिकाणे पाहावीत?

उत्तर: मुरुड समुद्रकिनारा, काशिद बीच, पद्मदुर्ग किल्ला, अलीबाग, नागाव बीच हे काही लोकप्रिय पर्यटन स्थळे आहेत.

Q4. मुरुड-जंजिरा किल्ला कोणी बांधला?

उत्तर: सुरुवातीला येथे कोळी लोकांनी मेढेकोट बांधले होते, पण नंतर बुऱ्हाणखानाने येथे भक्कम किल्ला बांधला आणि पुढे सिद्दी अंबर याने जहागिरी स्थापन केली.

Q5. मुरुड-जंजिरा किल्ला फिरायला किती वेळ लागतो?

उत्तर: संपूर्ण किल्ला पाहण्यासाठी सरासरी ४५ ते ६० मिनिटांचा वेळ लागतो. बोट सेवा ही वेळ ठरवून देते.

टिप:

जंजिरा किल्ला पाहण्यासाठी जाताना थोडा इतिहास वाचून गेल्यास अनुभव आणखी समृद्ध होतो. ३३० वर्षे अभेद्य राहिलेला हा किल्ला आजही आपल्या बुलंद तटबंदीने इतिहासाचा साक्षीदार बनून उभा आहे.

तुम्ही मुरुड-जंजिरा किल्ला कधी पाहिला आहे का? तुमचा अनुभव आमच्याशी कमेंटमध्ये शेअर करा. तुमच्या पुढच्या कोकण ट्रिपमध्ये मुरुड-जंजिरा ला नक्की भेट द्या