बृहदीश्वर मंदिर, ज्याला राजराजेश्वर मंदिर किंवा पेरुवुदयार कोविल असेही म्हणतात, हे भारताच्या तमिळनाडू राज्यातील तंजावर शहरात स्थित एक प्रसिद्ध हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि द्राविड मंदिर स्थापत्यकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण मानले जाते.
बृहदीश्वर मंदिराची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
हे मंदिर 11व्या शतकात महान राजा राजराजा चोल I याने चोल राजवटीच्या काळात बांधले होते. मंदिराचे बांधकाम हे एक मोठे उपक्रम होते ज्यात कुशल कारागीर, शिल्पकार आणि वास्तुविशारदांसह हजारो कामगारांचा सहभाग होता. हे मंदिर अवघ्या सात वर्षांत पूर्ण झाले आणि त्यासाठी साठ दशलक्ष रुपयांपेक्षा जास्त खर्च आला, असे मानले जाते, त्या दिवसांत ही मोठी रक्कम होती.
हे मंदिर त्याच्या प्रभावी वास्तुकला आणि गुंतागुंतीच्या कोरीव कामांसाठी प्रसिद्ध आहे. मुख्य मंदिर टॉवर, किंवा विमान, जगातील सर्वात उंचांपैकी एक आहे, 66 मीटरपेक्षा जास्त उंच आहे. हा टॉवर ग्रॅनाइटचा बनलेला आहे आणि देव, देवी आणि पौराणिक प्राण्यांच्या कोरीव कामांनी सजलेला आहे.
मंदिराच्या आतील गर्भगृहात भगवान शिवाची एक विशाल मूर्ती आहे, ज्याला बृहदीश्वर किंवा पेरुवुदयार म्हणून ओळखले जाते. हा पुतळा तीन मीटरपेक्षा जास्त उंच आहे आणि ग्रॅनाइटच्या एका तुकड्याने बनलेला आहे. मंदिरात इतर अनेक लहान मंदिरे आणि मूर्ती आहेत, ज्यात भगवान गणेश, भगवान मुरुगन आणि देवी पार्वती यांचा समावेश आहे.
मंदिराचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे भित्तिचित्रांचा वापर, जे ओल्या प्लास्टरवर बनविलेले चित्र आहेत. बृहदीश्वर मंदिरातील भित्तिचित्रे चोल कलेची काही उत्कृष्ट उदाहरणे मानली जातात. ते हिंदू पौराणिक कथांमधील दृश्ये तसेच त्या काळातील लोकांच्या दैनंदिन जीवनाचे चित्रण करतात.
हे मंदिर त्याच्या उत्सवांसाठी देखील प्रसिद्ध आहे, विशेषत: महा शिवरात्री उत्सव, जे जगभरातून हजारो भाविकांना आकर्षित करतात. उत्सवादरम्यान, मंदिर फुलांनी आणि दिव्यांनी सुंदरपणे सजवले जाते आणि भगवान शिवाच्या सन्मानार्थ विविध विधी आणि समारंभ केले जातात.
आज, बृहदीश्वर मंदिर हे युनेस्कोचे जागतिक वारसा स्थळ आहे आणि भारताच्या महान वास्तुशिल्पीय कामगिरींपैकी एक म्हणून ओळखले जाते. हे उपासनेचे एक महत्त्वाचे केंद्र आणि एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे, जे जगभरातील अभ्यागतांना आकर्षित करते जे त्याच्या सौंदर्य आणि भव्यतेने आश्चर्यचकित करण्यासाठी येतात. हा टॉवर ग्रॅनाइटचा बनलेला आहे आणि देव, देवी आणि पौराणिक प्राण्यांच्या कोरीव कामांनी सजलेला आहे.
मंदिराची वास्तुकला आणि रचना
- मुख्य गोपुरम (टॉवर) सुमारे 66 मीटर उंच असून ग्रॅनाइटच्या दगडांनी बनवलेला आहे.
- या टॉवरवर अनेक पौराणिक प्राणी, देव, आणि देवींच्या सुबक कोरीव मूर्ती आहेत.
- मंदिराची रचना इंटरलॉक पद्धतीने करण्यात आली असून त्यात सिमेंटचा वापर झालेला नाही.
- 1000 वर्षे उलटून गेल्यानंतरही ही रचना भूकंप व हवामान बदलांचा प्रतिकार करत अजूनही अढळ उभी आहे.
गर्भगृह आणि शिवलिंग
मंदिराच्या मुख्य गर्भगृहात एक विशाल शिवलिंग आहे, जे अंदाजे 3.7 मीटर उंच असून काळ्या ग्रॅनाइटच्या एका मोठ्या तुकड्यातून कोरलेले आहे.
- या शिवलिंगाला “बृहदीश्वर” असेही म्हणतात.
- गर्भगृह अत्यंत पवित्र मानले जाते आणि ते मंदिराच्या केंद्रस्थानी आहे.
- येथे भक्तगण विशेष पूजा, अभिषेक आणि दर्शनासाठी गर्दी करतात.
- शिवलिंगासमोर पवित्र नंदीची एक भव्य मूर्ती आहे, जी 4.5 मीटर उंच आणि 6 मीटर लांब आहे.
भित्तिचित्रे आणि शिल्पकला
बृहदीश्वर मंदिरातील भिंती आणि छत हे चोळ कालीन कलाकुसरीचे सर्वोत्तम नमुने आहेत.
- येथे भित्तिचित्रे ओल्या प्लास्टरवर रंगवलेली असून ती आजही जतन करण्यात आली आहेत.
- या चित्रांमध्ये पौराणिक कथा, दैनंदिन जीवन, आणि चोळ साम्राज्याचे दरबारी जीवन दर्शविले गेले आहे.
- मंदिराच्या विविध भागांवर कोरलेले सूक्ष्म आणि देखणे शिल्पकाम पाहताना भक्त स्तंभित होतात.
- या शिल्पांमध्ये देवी-देवतांचे भावमुद्रे, नृत्य प्रकार, आणि युद्ध दृश्ये अचूकतेने दर्शवली आहेत.
उत्सव आणि धार्मिक महत्त्व
महा शिवरात्री हे मंदिरातील सर्वात महत्त्वाचे आणि भव्य साजरे केले जाणारे सण आहे. या दिवशी हजारो भाविक येथे गर्दी करतात.
- मंदिर फुलांनी सजवले जाते आणि दीपोत्सवाचा नयनरम्य देखावा तयार होतो.
- धार्मिक विधी, संगीतोत्सव, नृत्य सादरीकरण आणि विविध शिवपूजा पार पडतात.
- भाविक मंदिराभोवती प्रदक्षिणा घालतात आणि रात्रभर जागरण करतात.
- या उत्सवामुळे मंदिराचे धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व अधिक अधोरेखित होते.
बृहदीश्वर मंदिराचे वैशिष्ट्यपूर्ण घटक
- शिखर आणि कुंभम: मंदिराच्या शिखरावर 80 टन वजनी अखंड दगडाचा कलश आहे. हे स्थापत्यशास्त्रातील अजोड उदाहरण मानले जाते.
- नंदी मंडप: नंदीची भव्य मूर्ती मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ असलेल्या मंडपात ठेवलेली आहे.
- संकुलातील लहान मंदिरे: मंदिरात देवी पार्वती, भगवान गणेश आणि मुरुगन यांना समर्पित इतर अनेक उपमंदिरे आहेत.
- यूनेस्को जागतिक वारसा स्थळ: 1987 मध्ये बृहदीश्वर मंदिरास युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा दिला.
बृहदीश्वर मंदिर कसे पोहचावे?
हवाई मार्गे: तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हे मंदिराच्या जवळचे विमानतळ असून ते तंजावरपासून 60 किलोमीटरवर आहे.
रेल्वेने: तंजावर रेल्वे स्थानक देशातील प्रमुख शहरांशी जोडलेले आहे – चेन्नई, मदुराई, बेंगळुरू.
बसने: तंजावरपर्यंत राज्य परिवहनची बस सेवा उत्तम असून, स्थानिक बस किंवा टॅक्सीने मंदिर गाठता येते.
बृहदीश्वर मंदिर हे केवळ एक धार्मिक स्थळ नाही, तर ते भारताच्या सांस्कृतिक आणि स्थापत्य परंपरेचे सजीव प्रतीक आहे. राजा राजराजा चोल यांचे दूरदृष्टीचे नेतृत्व, कारागिरांचे कसब आणि भक्तिभाव यांचा संगम म्हणजे हे मंदिर.
जर तुम्हाला ऐतिहासिक भारत अनुभवायचा असेल, तर बृहदीश्वर मंदिरास भेट देणे ही तुमच्यासाठी एक अद्वितीय आणि आध्यात्मिक सफर ठरू शकते.