Natraj Sculpture | नटराज शिल्पकलेचे आध्यात्मिक, वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

नटराज Natraj sculpture

शिवाची जी विविध रूपे आहेत, त्यांपैकी नर्तकरूपातील अथवा नृत्तमूर्ती’ च्या रूपातील शिवाला नटराज असे म्हणतात. ‘नट्’ (नृत्य करणे) या संस्कृत शब्दापासून ‘नट’ (नर्तक) हा शब्द बनला असून, नटराज म्हणजे नटांचा (नर्तकांचा) राजा होय. तो विविध मार्गांनी नृत्याशी निगडित असल्यामुळे त्याचे हे नाव सार्थ ठरते. (नटराज, Natraj sculpture)

कुर्म पुराणात भगवान शिव म्हणतात “मी उत्पत्ती करणारा, परम आनंदात राहणारा देव आहे. मी योगी असून चिरंतन नृत्य करतो.”
शिवाने प्रथम आपल्या तांडवातून नृत्याचा प्रारंभ केला अशी भारतीय परंपरेतील धारणा आहे. त्याचजोडीने संगीत शास्त्राचा उगमही भगवान शिवाच्या डमरू वादनातून झाला असे मानले जाते. नटराजाचा उजवा पाय हा विश्वनिर्मिती व्हावी म्हणून जीवांना मायेच्या बंधनात टाकतो;तर उचललेला पाय भक्तांना मोक्ष देतो. विश्वनिर्मितीच्या वेळी पहिल्यांदा शब्द बनत असल्यामुळे डमरू हे निर्मितीचे प्रतीक, तर अग्‍नी हे प्रलयंकर तत्त्व असल्यामुळे नाशाचे प्रतीक होय. अशा रीतीने पायांच्या स्थितींमधून बंध व मोक्ष आणि हातांच्या स्थितींमधून निर्मिती व नाश या मूलभूत अवस्थांतील समतोल साधलेला आहे. प्रभामंडळ हे प्रकृतीच्या नृत्याचे प्रतीक आहे.

या नृत्यातून विश्वाची जिवंत क्रियाशीलता सूचित होते. त्या प्रभामंडळात प्रकृतीला प्रेरणा देणाऱ्या आद्यप्रेरकाचे नृत्य चालू असते. ही प्रतीके पुढील पद्धतीने ही सांगितली जातात. टेकलेला पाय हा कर्मबंधात अडकलेल्या जीवांना आधार देणारा आहे, डमरूतून शब्दशास्त्र जन्मते, अग्‍नी चराचराची शुद्धी व इष्ट परिवर्तन करतो, अभयमुद्रेतील हात संरक्षण देतो, झुकलेला हात मोक्ष देणाऱ्या पायाकडे निर्देश करतो, अपस्मार हा अविद्येचे प्रतीक आहे, प्रभावळ हे मायाचक्र आहे, शिव पायाच्या व हाताच्या स्पर्शाने ते प्रवर्तित करतो आणि मग माया पंचभूतांच्या रूपाने प्रकट होते.

नटराजाचे नृत्य हा ईश्वराच्या आदिशक्तीचा लयबद्ध आविष्कार आहे आणि ते विश्वातील नियमबद्ध हालचालींचे प्रतीक आहे, ही या नृत्यामागची मूळ कल्पना आहे. खरं पाहायला गेलं तर शिवाशी संबंध जोडल्यामुळे नृत्यकलेला एक प्रकारचे पावित्र्य व प्रतिष्ठा प्राप्त झाली. शिवाय नटराजाच्या प्रतीकात्मकतेमुळे नृत्य, शिल्प, नाट्य, साहित्य व मूर्तिकला अनुप्राणित झाल्या आहेत.

खुद्द भगवान शिवांचे नटराज स्वरूप हेच मुळात अखिल विश्वाच्या नियमबद्ध हालचालींचे लयबद्ध प्रतीक आहे. भगवान शंकर जेव्हा तांडव नृत्य करतात तेव्हा ते नृत्य त्यांच्या सृष्टी (निर्माण) स्थिती, संहार, तिरोभाव (विश्रांती) आणि शेवटी अनुग्रह (मोक्ष) या पंचक्रियांचे प्रतीक मानले जाते. शिव डमरू वाजवतात तेव्हा सृष्टीचे सृजन होते, त्यांची अभयमुद्रा हे स्थितीचे, हातातला अग्‍नी हे नाशाचे, सभोवतालचे प्रभामंडळ हे तिरोभावाचे व उचललेला पाय हे अनुग्रहाचे प्रतीक समजले जाते, म्हणूनच अगदी स्वित्झर्लंड मधल्या भौतिकशास्त्रात प्रगत संशोधन करणाऱ्या अत्याधुनिक पार्टीकल लॅबमध्ये देखील नटराजाची भव्य मूर्ती विराजमान आहे. शिवाच्या नटराज स्वरूपात विज्ञान, तत्त्वज्ञान, धर्म व कला यांचा सुरेख संगम आहे.

हिंदू शिल्पकलेचा विचार करता त्यामध्ये नटराज शिवाला विशेष महत्त्वाचे स्थान असलेले दिसते. दक्षिण भारतातील अनेक मंदिरात अशी शिल्पे आढळतात. चिदंबरम मंदिरात रौद्र आणि शांत अशा दोन्ही रूपातील नटराज नृत्य करतानाचे अंकन केलेले आहे.

नटराज मूर्तीचे सौंदर्यदृष्ट्या आणि वैज्ञानिक महत्त्व

नटराज ही केवळ धार्मिक मूर्ती नसून, ती सौंदर्य, संतुलन आणि विज्ञान यांचे प्रतीक आहे. या शिल्पामध्ये शिवाचा नृत्यशील अवतार एका सुसंवादी रचनेत साकारलेला आहे, जो विश्वातील गतिशीलता आणि नियमबद्धता स्पष्ट करतो. नटराजाची मूर्ती नेहमी एक विशिष्ट मुद्रेत दिसते – उजवा पाय अपस्मारावर ठेवलेला, डावा पाय वर उचललेला, एका हातात डमरू आणि दुसऱ्या हातात अग्‍नी. हे केवळ पौराणिक कथन नसून गूढशास्त्रीय आणि तात्त्विक दृष्टिकोनातूनदेखील महत्त्वपूर्ण आहे.

डमरूचे स्पंदन हे सृष्टीतील ध्वनी-ऊर्जेचे प्रतीक मानले जाते, जे “ओंकार” या आदिशब्दाशी जोडले जाते. अग्‍नी नाशाचे प्रतिनिधित्व करत असताना, तो नाशामधून नवसृष्टीची प्रेरणा देतो. नटराजाच्या प्रभामंडळातील ज्योती स्वरूप हे विश्वातील ऊर्जा क्षेत्रांशी संबंधित आहे. क्वांटम फिजिक्स व कॅॉस थिअरी यांचेही सूक्ष्म संकेत या मूर्तीच्या संरचनेत पाहायला मिळतात.

नटराज शिल्पकलेतील धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव

भारतीय शिल्पकलेच्या इतिहासात नटराज हे एक अद्वितीय उदाहरण आहे जे धर्म, तत्त्वज्ञान आणि कला यांचे एकत्रित रूप दर्शवते. विशेषतः तमिळनाडूच्या चोल राजवटीत या मूर्तीचे उत्कृष्ट नमुने निर्माण झाले. चिदंबरम, तंजावर, गंगैकोंड चोलपूरम् या मंदिरांमध्ये नटराजाच्या भव्य मूर्ती साकारलेल्या आहेत, ज्या आजही लाखो भक्त आणि शास्त्रज्ञांना प्रेरणा देतात.

यासोबतच नटराजाच्या मूळ संकल्पनेमुळे भारतीय नाट्यशास्त्रात आणि भरतनाट्यमसारख्या शास्त्रीय नृत्यशैलींमध्ये पवित्रता आणि गूढार्थ प्राप्त झाला. त्याची नृत्यशैली केवळ अभिव्यक्ती नसून तपश्चर्येचा एक भाग आहे. त्यामुळे नटराज ही मूर्ती केवळ धार्मिक नाही, तर ती अध्यात्मिक मार्गदर्शनाचे सजीव प्रतीक आहे.

ग्लोबल ओळख आणि वैज्ञानिक सन्मान

नटराज ही मूर्ती आता भारतापुरती मर्यादित राहिलेली नाही. जागतिक पातळीवरही ती एक शक्तिशाली प्रतीक म्हणून उभी आहे. जिनिव्हा, स्वित्झर्लंड येथील CERN (European Organization for Nuclear Research) संस्थेच्या परिसरात नटराजाची एक भव्य कांस्य मूर्ती स्थापन केली गेली आहे. ही मूर्ती वैज्ञानिक संशोधन आणि अध्यात्म यांचा संवाद साधणारा पूल मानली जाते. डार्क मॅटर, हिग्ज बोसॉन किंवा ब्रह्मांडातील सूक्ष्म ऊर्जा यांचे स्पष्टीकरण शोधताना नटराजाच्या गतिशीलतेचा संदर्भ अनेक शास्त्रज्ञ देतात.

ही जागतिक मान्यता नटराजाच्या प्रतीकात्मकतेचा विस्तार असून, ती भारतीय सांस्कृतिक वारशाला नवीन आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठ उपलब्ध करून देते. त्यामुळे या मूर्तीची प्रतिष्ठा एका धार्मिक प्रतिकाच्या पलीकडे जाऊन, विज्ञान आणि तत्त्वज्ञानाच्या संवादाचा केंद्रबिंदू बनली आहे.

नटराज ही मूर्ती विश्वाच्या शाश्वत ऊर्जेचे, संतुलनाचे आणि गतिशीलतेचे कालातीत प्रतीक आहे. तिच्या माध्यमातून आपण कर्म, मोक्ष, सृष्टी आणि संहार यांची सुसंवादात्मक समज प्राप्त करू शकतो. नटराजाच्या या विस्तृत आणि गूढार्थांनी भारतीय शास्त्रीय नृत्य, मूर्तिकला आणि शिल्पपरंपरेला गती दिली असून ती आजच्या आधुनिक युगातही तेवढीच महत्त्वाची आहे.