भारतातील अशी एकमेव नदी, जी समुद्राला न मिळता होते “गायब”
आपण लहानपणी भूगोलाच्या पुस्तकात शिकतो की, प्रत्येक नदीचा शेवट समुद्रात होतो. डोंगरातून उगम पावलेली नदी, नदीखोऱ्यांमधून वाहत जाते आणि अखेर एखाद्या समुद्राशी मिळते. पण तुम्हाला माहिती आहे का, भारतात एक अशी नदी आहे जी हजारो वर्षांपासून वाहते आहे, पण आजवर कधीच कोणत्याही समुद्रात मिळालेली नाही.
होय, हे खरं आहे! ही नदी समुद्राला न मिळता एक विशिष्ट ठिकाणी जाऊन गायब होते, आणि हे तिचं वैशिष्ट्यच ती इतर सर्व नद्यांपेक्षा वेगळी बनवतं.
भारतात 400 हून अधिक नद्या:
आपल्या देशात सुमारे 400 पेक्षा जास्त लहान-मोठ्या नद्या आहेत, ज्या शेतीसाठी पाणी पुरवतात, औद्योगिक गरजांना भाग पाडतात आणि समाजाच्या जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग बनलेल्या आहेत. गंगा, यमुना, नर्मदा, कृष्णा, गोदावरी, ब्रह्मपुत्रा या प्रमुख नद्यांनी भारताला समृद्ध केलं आहे. पण या सर्व नद्यांचा शेवट कोणत्यातरी समुद्राशी होतो.
पण लुनी नदी आहे वेगळी:
राजस्थानातील लुनी नदी ही अशी एकमेव नदी आहे जी कोणत्याही समुद्राला न मिळता एका विशिष्ट जागी “कच्छच्या रणात” मिसळून नाहीशी होते.
लुनी नदीचं हे वैशिष्ट्य अनेक लोकांना माहितीही नाही.
लुनी नदीचा उगम आणि मार्ग – लुनी नदीचा उगम राजस्थानमधील अजमेर जिल्ह्यातील अरवली पर्वतरांगेतल्या नाग टेकड्यांमधून होतो.
ही नदी 495 किमी लांब आहे.
राजस्थानमधून नागौर, जोधपूर, पाली, बारमेर आणि जालोर जिल्ह्यांमधून वाहते. त्यानंतर ती गुजरातच्या कच्छ जिल्ह्यात प्रवेश करते आणि शेवटी कच्छच्या रणात मिसळते.
समुद्रापर्यंत का पोहोचत नाही?
लुनी नदीचा प्रवास अनेक वेळा वाळवंटातून होतो. तिच्या मार्गात अनेक रेतीचे मैदानं आणि क्षारयुक्त जमिनी असल्यामुळे, नदीतील पाणी बाष्पीभवनाने उडून जाते किंवा जमिनीत शोषले जाते. त्यामुळे तिचं पाणी समुद्रापर्यंत पोहचत नाही आणि ती “इंटरनल ड्रेनेज सिस्टम” मध्ये समाविष्ट होते.
“लुनी” हे नाव संस्कृतमधील ‘लवणगिरी’ या शब्दावरून आले आहे, ज्याचा अर्थ आहे “खारे पाणी”.
अजमेरपासून बारमेरपर्यंत नदीचं पाणी तुलनेत गोडसर असतं. पण पुढे जाताना, जेव्हा ती वाळवंटी भागात प्रवेश करते, तिथल्या क्षारयुक्त जमिनीतून मीठ नदीत मिसळतं आणि पाणी खारट बनतं. त्यामुळे लुनी नदी सिंचनासाठी जरी उपयोगी असली, तरी पिण्याच्या पाण्यासाठी फारशी उपयोगी नाही.
राजस्थानसारख्या कोरड्या आणि अर्धवाळवंटी भागात ही नदी एक जीवनरेखा ठरते. तिच्या पात्रातून सिंचनासाठी पाणी घेतलं जातं. काही ठिकाणी लुनी नदीच्या पाण्याचा उपयोग लघुउद्योग आणि शेतीपूरक प्रकल्पांमध्ये केला जातो. पर्यावरणीय दृष्टिकोनातूनही लुनी नदी एक अनोखी परिसंस्था निर्माण करते.
शेवटी…
आपण अनेकदा हिमालयातून वाहणाऱ्या नद्या, त्यांच्या संगमांबद्दल, तीर्थक्षेत्रांबद्दल वाचतो. पण लुनीसारख्या “गायब होणाऱ्या” नद्या आपल्याला निसर्गाचं दुसरं रूप दाखवतात, जिथे नदी आहे, पण तिचं अंतिम ठिकाण समुद्र नसून, वाळवंटात हरवलेलं एक गूढ स्थान आहे.
तर मित्रांनो, भारतातली ही “समुद्राला न मिळणारी” नदी कशी वाटली तुम्हाला? तुम्ही याआधी लुनी नदीबद्दल ऐकलं होतं का? तुमचं मत खाली कॉमेंटमध्ये नक्की सांगा!
धन्यवाद..