भारतात अनेक आश्चर्य आहेत, जी आपल्याला भारतात राहूनही माहित नसतात. निसर्गाच्या चमत्कारापासून ते अद्वितीय बांधकाम कौशल्यापर्यंत अनेक गोष्टी आहेत. त्यापैकीच एक म्हणजे तामिळनाडू राज्यातील तंजावरमध्ये वसलेले “बृहदीश्‍वर मंदिर”.
हे मंदिर भारताच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे उत्तम उदाहरण आहे. चोळ साम्राज्याचे महान सम्राट राजा राजा चोल I यांनी 11व्या शतकात या मंदिराची निर्मिती केली. UNESCO जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केलेले हे मंदिर केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे नाही, तर वास्तुशास्त्र, स्थापत्यकला आणि अभियांत्रिकीतील कौशल्याचे अद्वितीय उदाहरण आहे. या लेखामध्ये आपण जाणून घेणार आहोत की बृहदीश्‍वर मंदिर हे भारतातील सर्वात महान वास्तूंपैकी एक का मानले जाते.
बृहदीश्‍वर मंदिराची वैशिष्ठे:
1. इंटरलॉक पद्धतीने निर्मिती – 1000 वर्षे स्थिर
- बृहदीश्‍वर मंदिराची बांधणी इंटरलॉक तंत्राचा वापर करून केली गेली आहे, ज्यात कोणताही सिमेंट, प्लास्टर किंवा बांधणीसाठी चिकटवणारा घटक वापरलेला नाही.
- या तंत्रामुळे मंदिर 1000 वर्षांपासून उभे आहे.
- त्याने 6 तीव्र भूकंप सहन केले असूनही त्याची रचना अजूनही अढळ आहे.
- दगडांतील परिपूर्ण जुळवणी मंदिराला कमालीची स्थिरता देते.
- ही शाश्वत रचना स्थापत्यकलेतील चमत्कार मानली जाते.
2. जगातील सर्वोच्च गोपुरम – 216 फूट उंच
- मंदिराचा मुख्य गोपुरम (टॉवर) सुमारे 216 फूट उंच आहे, जो त्या काळात जगातील सर्वात उंच टॉवर मानला जात होता.
- याचे शिखर म्हणजे स्थापत्यकलेतील भव्यतेचा परिपाठ.
- 11व्या शतकात अशा उंचीचे मंदिर उभारणे ही एक अभूतपूर्व गोष्ट होती.
- कोणतेही तंत्रज्ञान नसतानाही, इतकी उंच रचना उभारणे हे अद्वितीय कौशल्य दर्शवते.
- आजही मंदिराचे गोपुरम व्यवस्थित आणि स्थिर आहे आणि कोणताही कल नोंदलेला नाही.
3. शून्य अंश कल
- इतर सुप्रसिद्ध ऐतिहासिक टॉवर जसे की पिसाचा टॉवर किंवा बिग बेन यांच्यात कालांतराने कल दिसतो.
- बृहदीश्‍वर मंदिराचे गोपुरम मात्र अजूनही पूर्णपणे सरळ आहे.
- यामध्ये वापरलेली वास्तुशास्त्राची अचूकता ही जगभरातील अभ्यासकांसाठी आश्चर्यकारक आहे.
- मंदिराचा शून्य अंश झुकाव त्याच्या उच्च दर्जाच्या अभियांत्रिकीचे उदाहरण आहे.
- हे मंदिर स्थिरतेच्या दृष्टिकोनातून जगातील सर्वोत्तम बांधकामांपैकी एक ठरते.
4. ग्रॅनाइटचे भव्य प्रमाण – 130,000 टन दगड
- मंदिर बांधण्यासाठी अंदाजे 130,000 टन ग्रॅनाइटचा वापर करण्यात आला.
- हे ग्रॅनाइट 60 किलोमीटर अंतरावरून आणले गेले.
- 3000 हत्तींच्या मदतीने हे दगड वाहून नेले गेले.
- त्या काळात कोणतेही वाहन तंत्रज्ञान नसल्याने ही एक मोठी कामगिरी मानली जाते.
- ग्रॅनाइटचा वापर मंदिराला अत्यंत मजबुती देतो.
5. न खोदलेला पाया – भूमीवरच उभारलेले मंदिर
- हे मंदिर पाया न खोदता थेट जमिनीवर उभारले गेले आहे.
- मंदिराची मजबुती त्याच्या पायाभरणीशिवायही टिकून आहे.
- यामुळे पावसाळ्यात सुद्धा पायथ्याला कोणताही त्रास होत नाही.
- पारंपरिक पद्धतीने बांधलेले हे मंदिर आधुनिक स्थापत्य पद्धतीला आव्हान देणारे आहे.
- यातून चोळ वास्तुकलेतील प्रगत ज्ञान स्पष्ट होते.
6. 80 टन वजनी कुंभम
- मंदिराच्या गोपुरम च्या टोकाला 80 टन वजनाचा अखंड दगडाचा कुंभम आहे.
- ह्या दगडाला उंचावर नेणे म्हणजे एक अद्वितीय अभियंता पराक्रम.
- काही तज्ञ लेव्हिटेशन तंत्र वापरण्याचा दावा करतात, परंतु पुरावे मिळालेले नाहीत.
- अधिक वास्तववादी सिद्धांत असा आहे की, 6 किमी लांबीचा उतार तयार करून हत्तींच्या मदतीने कुंभम वर नेला गेला.
- आजही हे कुंभम मंदिराच्या वैभवाचा पराकाष्ठा दाखवतो.
7. भूमिगत मार्ग – सुरक्षा आणि गुप्तता
- असे मानले जाते की मंदिराच्या खाली अनेक भूमिगत मार्ग आहेत.
- हे मार्ग चोळ राजांना संरक्षण व गुप्तपणे बाहेर पडण्यासाठी वापरण्यात येत होते.
- आज अनेक मार्ग बंद आहेत, मात्र त्याचे अवशेष पाहायला मिळतात.
- ही रचना त्या काळातील रणनीतिक योजनेचे प्रतीक आहे.
8. परकीय निर्मितीचा समज – एक गूढ समज
- मंदिराच्या स्थापत्य कौशल्यामुळे काही लोक आजही असा दावा करतात की हे परकीयांनी बांधले असावे.
- परंतु सर्व पुरावे हे चोळ साम्राज्याच्या अभियांत्रिकी क्षमतेकडे निर्देश करतात.
- राजा राजा चोल यांना पुढचा विचार करणारा राजा म्हणून ओळखले जाते.
- या अद्वितीय रचनेमुळे आजही हे मंदिर भारताच्या शिरपेचातील मानाचा तुरा आहे.
9. बृहदीश्‍वर मंदिराला कसे पोहचावे? – प्रवास मार्गदर्शक
हवाई मार्गे:
तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हे सर्वात जवळचे विमानतळ असून ते मंदिरापासून 60 किलोमीटर अंतरावर आहे. टॅक्सी किंवा बसने सहज पोहोचता येते.
रेल्वेने:
तंजावर रेल्वे स्टेशन भारतातील चेन्नई, बंगलोर, कोईम्बतूरसारख्या प्रमुख शहरांशी जोडलेले आहे. स्टेशनवरून टॅक्सी किंवा स्थानिक बस उपलब्ध आहेत.
बसने:
राज्य सरकारच्या बसेसच्या नेटवर्कमुळे तंजावर चेन्नई, मदुराई, तिरुचिरापल्लीसह अनेक शहरांशी चांगले जोडलेले आहे.
स्थानीक प्रवास:
तंजावर शहराच्या मध्यभागी असलेले हे मंदिर स्थानिक बस किंवा टॅक्सीने सहज गाठता येते.
निष्कर्ष:
बृहदीश्‍वर मंदिर हे केवळ एक प्राचीन मंदिर नाही, तर ते भारताच्या गौरवशाली इतिहासाचा साक्षीदार आहे. राजा राजा चोल यांची दूरदृष्टी, स्थापत्यकलेतील उत्कृष्टता आणि धार्मिक भावना यांचे हे अद्वितीय मिश्रण आहे. स्थापत्यशास्त्र, इतिहास, अभियांत्रिकी आणि संस्कृती यांची एकत्रित अनुभूती घ्यायची असेल, तर तंजावरमधील बृहदीश्‍वर मंदिराला भेट देणे हे आयुष्यात एकदा तरी आवश्यक आहे.